Lato bez ukąszeń – to możliwe!
Lato to czas wypoczynku na łonie natury, ale też okres największej aktywności insektów. Każdego roku w naszych gabinetach Saga Medica obserwujemy te same problemy – pacjenci wracają ze spacerów z bolesnymi ukąszeniami kleszczy, alergicznymi reakcjami na użądlenia os czy pierwszymi objawami boreliozy. A przecież większości tych dolegliwości można łatwo uniknąć!
W Polsce rocznie notuje się setki przypadków boreliozy i kleszczowego zapalenia mózgu, a reakcje alergiczne na jad owadów żądlących mogą być zagrażające życiu. Nie chodzi o to, żeby całe lato spędzić w domu – wystarczy znać zasady ochrony i właściwe postępowanie. Dlatego nasz zespół przygotował szczegółowy przewodnik, który pomoże Wam bezpiecznie cieszyć się letnimi aktywnościami.
Sprawdzenie ciała po spacerze w lesie może uratować życie – kleszcz przenosi choroby już po kilku godzinach!
Dlaczego właśnie latem owady stają się tak aktywne?
Wysokie temperatury i wilgotność przyspieszają rozwój i rozmnażanie insektów. Sezon kleszczowy w Polsce trwa od kwietnia do października z największą aktywnością w maju-czerwcu i wrześniu-październiku. Komary są najaktywniejsze o zmierzchu i świcie, kiedy temperatura spada i wilgotność wzrasta. Osy i szerszenie najczęściej atakują pod koniec lata, gdy szukają słodkich pokarmów do przygotowania na zimę.
Kleszcze – małe pajęczaki, wielkie zagrożenie
Kim są kleszcze i gdzie czyhają?
Kleszcze to pajęczaki wielkości 2-5 mm, które po nasyceniu krwią mogą pęcznieć do rozmiarów ziarna fasoli. Żyją w:
- Trawach i zaroślach w lasach liściastych i iglastych
- Miejskich parkach i ogródkach działkowych
- Na łąkach i pastwiskach
- Wzdłuż ścieżek turystycznych
- W wysokiej trawie przy brzegach rzek i jezior
Kleszcz nie skacze ani nie lata – czeka na końcach traw i liści, wyciągając przednie odnóża. Gdy poczuje ciepło, ruch czy dwutlenek węgla wydychany przez człowieka, przyczepia się do ciała. Następnie poszukuje ciepłego, wilgotnego miejsca do wgryzienia się: pachwiny, zgięcia kolan i łokci, okolice pach, za uszami, na owłosionej skórze głowy czy wokół pasa. U dzieci często osadzają się na głowie i szyi.
Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) – najgroźniejsza choroba
KZM to wirusowa infekcja atakująca ośrodkowy układ nerwowy. Choroba ma charakterystyczny przebieg dwufazowy:
Pierwsza faza (3-7 dni po ukąszeniu):
- Gorączka do 38-39°C
- Intensywne bóle głowy
- Nudności i wymioty
- Zmęczenie i osłabienie
- Bóle mięśni, szczególnie karku
- Objawy przypominają grypę
Okres bezobjawowy: Po kilku dniach objawy ustępują, pacjent czuje się lepiej.
Druga faza (po 1-2 tygodniach):
- Ponowna, wysoka gorączka
- Silne bóle i sztywność karku
- Zaburzenia świadomości
- Porażenia nerwów
- Drgawki
- Zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych
W Polsce rocznie notuje się około 300-400 przypadków KZM. Śmiertelność wynosi 1-2%, ale u 10-30% chorych pozostają trwałe uszkodzenia neurologiczne: problemy z pamięcią, koncentracją, porażenia, zaburzenia równowagi. Największe ryzyko występuje w województwach: podlaskim (szczególnie Puszcza Białowieska), warmińsko-mazurskim (Pojezierze Mazurskie) i małopolskim (Tatry i Podhale).
Borelioza (choroba z Lyme) – bakteryjna infekcja
Borelioza to infekcja wywoływana przez bakterie z rodzaju Borrelia. W przeciwieństwie do KZM, borelioza nie ma szczepionki, ale można ją skutecznie leczyć antybiotykami.
Wczesna faza (3-30 dni po ukąszeniu):
- Rumień wędrujący – charakterystyczne, powiększające się zaczerwienienie skóry wokół miejsca ukąszenia o średnicy 5-30 cm, często z jaśniejszym centrum przypominającym tarczę
- Może towarzyszyć mu świąd lub lekkie pieczenie
- Objawy grypopodobne: gorączka, zmęczenie, bóle mięśni
Późna faza (tygodnie do miesięcy):
- Przewlekłe zapalenie stawów, szczególnie kolan
- Porażenie nerwów twarzowych (asymetria twarzy)
- Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
- Zaburzenia rytmu serca
- Problemy neurologiczne: zaburzenia koncentracji, pamięci
Inne choroby przenoszone przez kleszcze
Tularemia – bakteryjna infekcja objawiająca się gorączką, powiększonymi węzłami chłonnymi i owrzodzeniami skóry.
Anaplazmoza – powoduje objawy grypopodobne z wysoką gorączką, bólami głowy i mięśni.
Babeszjoza – rzadka choroba powodująca niedokrwistość i objawy przypominające malarię.
Skuteczna ochrona przed kleszczami
Szczepienia przeciw KZM
Szczepienia to jedyna skuteczna metoda zapobiegania kleszczowemu zapaleniu mózgu. Zalecane są dla:
- Osób mieszkających w rejonach wysokiego ryzyka
- Pracowników leśnictwa, służb ratowniczych
- Turystów często odwiedzających obszary endemiczne
- Dzieci i młodzieży aktywnych na świeżym powietrzu
Schemat szczepień:
- 1. dawka – w wybranym terminie
- 2. dawka – po 1-3 miesiącach
- 3. dawka – po 5-12 miesiącach od drugiej
- Dawki przypominające – co 3-5 lat
Najlepiej rozpocząć szczepienia wiosną, przed sezonem kleszczowym. Szczepionka jest bezpieczna i dobrze tolerowana.
Odpowiednia odzież ochronna
Podstawowe zasady:
- Długie spodnie z nogawkami włożonymi w skarpetki
- Koszule z długimi rękawami zapiętymi na ręce
- Zamknięte buty – sportowe lub trekkingowe
- Jasne kolory ułatwiające zauważenie ciemnego kleszcza
- Czapka z daszkiem chroniąca głowę i szyję
Dodatkowe zabezpieczenia:
- Spodnie można dodatkowo podwinąć na wysokości kostek
- Koszulki wkładać w spodnie
- Unikać luźnych, rozwiewających się elementów odzieży
Repelenty – chemiczna bariera ochronna
DEET (dietyltoluamid):
- Stężenie 20-30% zapewnia ochronę na 4-8 godzin
- Stosować na odsłoniętą skórę i odzież
- U dzieci używać maksymalnie 10% stężenia
- Unikać okolic oczu, ust i ran
Ikarydyna:
- Bezpieczniejsza alternatywa dla dzieci
- Skuteczność podobna do DEET
- Mniej drażniąca dla skóry
- Można stosować u niemowląt powyżej 2. miesiąca życia
Permetryna:
- Do impregnacji ubrań
- Utrzymuje się przez kilka prań
- Nie stosować bezpośrednio na skórę
- Szczególnie skuteczna przeciw kleszczom
Naturalne repelenty:
- Olejki eteryczne: cytrynella, eukaliptus, lawenda
- Krótszy czas działania (1-2 godziny)
- Wymagają częstszego odnawiania
- Mogą wywoływać alergie u wrażliwych osób
Kontrola ciała – najważniejszy nawyk
Po każdym pobycie na zewnątrz dokładnie sprawdzajcie całe ciało. Kleszcze najczęściej osadzają się w:
U dorosłych:
- Pachwiny i okolice narządów płciowych
- Pach i zgięcia łokci
- Za uszami i na granicy włosów
- Wokół pasa i pod paskiem od stanika
- Pod kolanami i między palcami stóp
U dzieci dodatkowo:
- Na owłosionej skórze głowy
- Na szyi i za ushami
- Na plecach między łopatkami
Jak sprawdzać:
- Używajcie lusterka do miejsc trudno dostępnych
- Poproście partnera o pomoc przy plecach
- Sprawdzajcie też odzież przed wrzuceniem do kosza
- Szczególną uwagę zwracajcie na małe, ciemne punkty
Prawidłowe usuwanie kleszcza – każda minuta ma znaczenie
Przygotowanie i narzędzia
Potrzebujesz:
- Cienką pęsetę z ostrymi końcami
- Specjalny haczyk do kleszczy (dostępny w aptekach)
- Środek dezynfekujący (alkohol, jodyna)
- Pojemniczek z alkoholem do przechowania kleszcza
Technika usuwania krok po kroku
- Nie panikuj – kleszcz nie wpadnie głębiej, jeśli będziesz działać spokojnie
- Zdezynfekuj narzędzia alkoholem
- Uchwyć kleszcza możliwie blisko skóry, unikając ściśnięcia brzuszka
- Wyciągnij powoli pionowo do góry, bez wykręcania czy szarpania
- Nie pozostawiaj fragmentów – jeśli część zostanie w skórze, usuń pęsetą
- Zdezynfekuj ranę alkoholem lub joodyną
- Umyj ręce dokładnie mydłem
Czego absolutnie nie robić
Nigdy nie stosuj:
- Smarowania olejem, benzyną, naftą
- Podgrzewania zapałką, papierosem
- Lakieru do paznokci
- Maści czy kremów
- Wykręcania lub szarpania
Te metody mogą spowodować wymiotowanie przez kleszcza zarazków do rany, drastycznie zwiększając ryzyko zakażenia!
Po usunięciu kleszcza
Natychmiast:
- Zachowaj kleszcza w słoiczku z alkoholem
- Zanotuj datę, miejsce ukąszenia i lokalizację na ciele
- Zrób zdjęcie miejsca ukąszenia
- Obserwuj ranę i stan ogólny
W kolejnych 30 dniach sprawdzaj:
- Czy pojawił się rumień wędrujący wokół rany
- Czy nie ma gorączki, bólów głowy
- Czy nie występuje sztywność karku
- Czy nie ma bólów stawów czy mięśni
Natychmiast skontaktuj się z lekarzem gdy:
- Pojawi się powiększający się rumień (nawet po kilku tygodniach)
- Wystąpi gorączka powyżej 38°C
- Będziesz mieć silne bóle głowy
- Pojawi się sztywność karku
- Wystąpią objawy neurologiczne
Komary i meszki – uciążliwe, ale rzadko groźne
Biologia komarów
Komary to klasyka letnich dolegliwości. Tylko samice kąsają – potrzebują krwi do rozwoju jaj. Samce żywią się nektarem i sokami roślinnymi.
Kiedy są najaktywniejsze:
- O świcie (5:00-7:00)
- Po zachodzie słońca (19:00-22:00)
- W ciągu dnia w zacienionych, wilgotnych miejscach
- Przy pogodzie bezwietrznej
Co je przyciąga:
- Dwutlenek węgla z oddychania
- Zapach potu, szczególnie kwas mlekowy
- Ciepło ciała
- Ciemne kolory ubrań
- Perfumy i kosmetyki o słodkich zapachach
Dlaczego jedne osoby są bardziej kąsane:
- Grupa krwi 0 jest najbardziej atrakcyjna
- Wyższa temperatura ciała
- Intensywniejsze pocenie się
- Ciąża (wyższa temperatura, więcej CO2)
- Spożywanie alkoholu
Meszki – gorszy przeciwnik
Meszki to znacznie większe zagrożenie niż komary. Ich aparat gębowy jest silniejszy – dosłownie “gryzą” skórę, tworząc niewielkie ranki.
Charakterystyka ataków meszek:
- Atakują grupowo, najczęściej w dzień przy zachmurzeniu
- Preferują wilgotne tereny przy wodach
- Nie latają wysoko – najczęściej do 2 metrów
- Ich ukąszenia są bardziej bolesne
- Reakcje alergiczne często silniejsze i dłużej utrzymujące się
Reakcje na ukąszenia i ich leczenie
Normalne reakcje:
- Miejscowy świąd i zaczerwienienie
- Niewielki obrzęk (do 1-2 cm)
- Objawy ustępują w ciągu 2-3 dni
Reakcje u osób wrażliwych:
- Większe obrzęki (do 5-10 cm)
- Pęcherze wypełnione płynem
- Rozległy rumień
- Objawy mogą utrzymywać się tydzień
Reakcje u dzieci:
- Często silniejsze niż u dorosłych
- Może pojawić się podwyższona temperatura
- Ogólne rozdrażnienie i problemy ze snem
- Ryzyko wtórnych zakażeń przez drapanie
Leczenie miejscowe:
- Chłodne okłady na 10-15 minut co kilka godzin
- Kremy przeciwświądowe z hydrokortyzonem 0,5-1%
- Żele z antyhistaminami (difenhydramina, prometazyna)
- Żele z mentolem działające chłodząco
- Płyny po ukąszeniach dostępne w aptekach
Leczenie ogólne:
- Antyhistaminy doustne: cetyryzyna, loratadyna, desloratadyna
- U dzieci z gorączką: paracetamol w odpowiedniej dawce
- Przy wtórnych infekcjach: konsultacja lekarska
Najważniejsza zasada: NIE DRAP! Drapanie może prowadzić do:
- Wtórnych infekcji bakteryjnych skóry
- Powstawania blizn
- Przedłużenia czasu gojenia
- Rozprzestrzenienia infekcji
Osy, szerszenie i pszczoły – gdy ukąszenie może zabić
Szerszenie – największe i najgroźniejsze
Szerszenie to największe owady błonkoskrzydłe w Polsce, mogą osiągać długość do 4 cm.
Charakterystyka szerszeni:
- Mogą żądlić wielokrotnie, nie pozostawiając żądła
- Ich ukąszenia są wyjątkowo bolesne
- Są agresywne szczególnie w pobliżu gniazda (promień 50-100 metrów)
- Potrafią zaatakować grupowo, wypuszczając feromony alarmowe
- Aktywne także po zmroku, przyciąga je światło
Gdzie budują gniazda:
- Dziuple w drzewach
- Strychy i poddasza budynków
- Komórki ogrodowe
- Rolety zewnętrzne
Osy – małe, ale agresywne
Charakterystyka os:
- Również żądlą wielokrotnie
- Przyciągają je słodkie zapachy, szczególnie pod koniec lata
- Najaktywniejsze w sierpniu i wrześniu
- Często atakują podczas posiłków na świeżym powietrzu
Jak unikać ataków os:
- Nie machaj rękami gdy osa lata w pobliżu
- Sprawdzaj napoje w puszkach przed piciem
- Zakrywaj słodkie potrawy na piknikach
- Nie chodź boso po trawnikach (szczególnie tam gdzie są opadłe owoce)
Pszczoły – najmniej agresywne
Pszczoły są najmniej agresywne – żądlą głównie w obronie, gdy się je przydepnie czy zmiażdży.
Cechy charakterystyczne:
- Pozostawiają w skórze żądło z woreczkiem jadowym
- Po użądleniu pszczoła ginie
- Żądło trzeba szybko usunąć, bo jad pompuje się dalej
Reakcje alergiczne – kiedy wzywać pomoc
Reakcja anafilaktyczna może rozwinąć się w ciągu minut i bez natychmiastowej pomocy prowadzi do śmierci.
Objawy wymagające natychmiastowego wezwania pogotowia:
- Trudności w oddychaniu lub połykaniu
- Obrzęk twarzy, języka, gardła
- Rozsiana pokrzywka na całym ciele
- Zawroty głowy, utrata przytomności
- Gwałtowny spadek ciśnienia (bladość, zimny pot)
- Nudności, wymioty, biegunka po użądleniu
- Uczucie zbliżającej się śmierci
Osoby z rozpoznaną alergią na jad owadów powinny:
- Zawsze nosić automatyczny wstrzykiwacz adrenaliny (EpiPen)
- Wiedzieć, jak go używać
- Mieć przy sobie leki antyhistaminowe
- Nosić opaskę medyczną z informacją o alergii
- Unikać miejsc o wysokim ryzyku ataków
Pierwsza pomoc przy użądleniu
Natychmiastowe działania:
- Usuń żądło (jeśli zostało) skórką karty kredytowej – zeskrob, nie ściskaj pęsetą
- Przyłóż zimny okład na 15-20 minut
- Podnieś ukąszoną kończynę do góry
- Obserwuj objawy przez kilka godzin
- Przy objawach alergii – natychmiast wzywaj pogotowie
Leki, które możesz podać:
- Antyhistamina doustna (cetyryzyna, loratadyna)
- Paracetamol przeciwbólowo
- Jeśli masz – podaj adrenalinę i natychmiast wzywaj pogotowie
Skuteczna ochrona przed owadami – strategia kompleksowa
Repelenty – pierwsza linia obrony
DEET – najskuteczniejszy:
- Stężenie 20-30% zapewnia ochronę na 4-8 godzin
- Działa na komary, meszki, kleszcze
- Można stosować na skórę i odzież
- U dzieci maksymalnie 10% stężenia
Ikarydyna – bezpieczna alternatywa:
- Równie skuteczna jak DEET
- Mniej drażniąca dla skóry
- Bezpieczna dla dzieci od 2. miesiąca życia
- Nie ma nieprzyjemnego zapachu
Naturalne repelenty:
- Olejek cytrynelowy – skuteczny przez 1-2 godziny
- Olejek eukaliptusowy – dobry na komary
- Lawenda – delikatna, ale krótkodzialająca
- Wymagają częstszego odnawiania
Odzież ochronna
Zasady doboru:
- Długie rękawy i nogawki w jasnych kolorach
- Gęsto tkane materiały – trudniej przebić
- Unikaj czerni, granatu, czerwieni – przyciągają owady
- Zamknięte buty zamiast sandałów w terenie
- Luźny krój – utrudnia dostęp do skóry
Impregnacja odzieży:
- Permetryna na ubrania – skuteczna przez kilka prań
- Spryje do impregnacji odzieży turystycznej
- Moskitiery impregnowane do namiotu
Ochrona w domu i ogrodzie
W mieszkaniu:
- Moskitiery na oknach i drzwiach balkonowych
- Wentylatory – owady nie lubią ruchu powietrza
- Klimatyzacja – niska temperatura zmniejsza aktywność
- Unikaj pozostawiania otwartych napojów i owoców
W ogrodzie:
- Usuń stojącą wodę – miejsca rozmnażania komarów
- Regularne koszenie trawy – mniej kryjówek dla kleszczy
- Nie zostawiaj otwartych słodyczy – przyciągają osy
- Siatki na koszy na śmieci – szczególnie w sezonie owocowym
Planowanie bezpiecznych wypraw
Wybór czasu aktywności:
- Komary: unikaj świtu i zmierzchu
- Meszki: najaktywniejsze w południe przy pochmurnym niebie
- Kleszcze: najaktywniejsze w ciepłe, wilgotne popołudnia
- Osy: najbardziej agresywne pod koniec lata
Wybór miejsc:
- Unikaj: podmokłe łąki, brzegi wód, gęste zarośla
- Preferuj: suche, nasłonecznione ścieżki, miejsca z wiatrem
- W lesie: zostań na szlakach, unikaj przedzierania przez zarośla
Apteczka przeciw insektom
Podstawowe wyposażenie
Narzędzia:
- Repelent z DEET lub ikarydiną
- Cienka pęseta z ostrymi końcami
- Lupa (ułatwia sprawdzanie skóry)
- Pojemniczek z alkoholem (do przechowania kleszczy)
Leki miejscowe:
- Żel przeciwświądowy z hydrokortyzonem
- Krem z antyhistaminą
- Żel aloesowy (chłodzący efekt)
- Płyn po ukąszeniach
Leki doustne:
- Antyhistamina (cetyryzyna, loratadyna)
- Paracetamol przeciwbólowy
- Dla alergików: automatyczny wstrzykiwacz adrenaliny
Materiały opatrunkowe:
- Środki dezynfekcyjne (alkohol, jodyna)
- Plastry różnych rozmiarów
- Gaza i bandaż
- Chłodzące okłady
Specjalne potrzeby dla dzieci
Repelenty:
- Maksymalnie 10% DEET
- Ikarydyna od 2. miesiąca życia
- Częstsza kontrola i odnawianie
Dodatkowe środki:
- Balsam kojący po ukąszeniach
- Paracetamol w syropie
- Większy zapas plastrów (dzieci więcej się ruszają)
Kiedy natychmiast szukać pomocy medycznej
Sytuacje wymagające natychmiastowej interwencji
Po ukąszeniu przez owady żądlące:
- Trudności w oddychaniu
- Obrzęk twarzy lub gardła
- Utrata przytomności
- Rozsiana pokrzywka
- Spadek ciśnienia
Po ukąszeniu kleszcza:
- Rumień wędrujący (nawet po tygodniach)
- Gorączka z bólami głowy
- Sztywność karku
- Objawy neurologiczne
Po ukąszeniach komarów/meszek:
- Objawy infekcji bakteryjnej (ropienie, czerwone smugi)
- Rozległe obrzęki niezwiązane z alergią
- Gorączka po ukąszeniach
Masowe ukąszenia
Nawet u osób nieuczelonych masowe ukąszenia (powyżej 50-100) mogą być niebezpieczne ze względu na przeciążenie organizmu toksynami. Objawy:
- Nudności i wymioty
- Bóle głowy
- Gorączka
- Ogólne osłabienie
Najważniejsze zasady bezpieczeństwa – podsumowanie
ZAPAMIĘTAJ:
- Zasłaniaj skórę długimi ubraniami w jasnych kolorach
- Aplikuj repelenty z DEET lub ikarydiną przed wyjściem
- Sprawdzaj ciało po każdym spacerze w terenie, szczególnie u dzieci
- Zapisuj daty ukąszeń kleszczy i obserwuj przez 30 dni
- Dzwoń po pomoc przy objawach alergii lub choroby odkleszczowe
- Szybka reakcja ratuje życie – nie czekaj z pomocą!
Zachęcamy do zapoznania się z pełną wersją artykułu, opublikowaną w kwartalniku “Sage Medica – Magazyn Medyczny”. Magazyn jest dostępny online i stacjonarnie w przychodni – do wyczerpania nakładu.
Czytaj > Sage Medica Magazyn Medyczny – Lato 2025
